Romanizm  kojarzy nam się dostojnie, ale dość ponuro. Proste bryły, surowe ściany, małe okna, mrok klasztornych krużganków... Takim bywa romanizm Europy północnej, w tym polski. Ale romanizm ma również inne oblicza. Poniżej przedstawię charakterystyczne detale i cechy, które pokazują iż ten okres naprawdę jest fascynujący tylko trzeba go dobrze poznać!
​Zapraszam do lektury.
​
okres wczesnego romanizmu obejmuje lata 900-1050,
  okres dojrzałego romanizmu zamykają daty 1050-1200.
Styl romański ma cechy formalne o charakterze ponadregionalnym, oraz takie, które zmieniają się w zależności od regionu i tradycji miejscowej. Cechy o charakterze regionalnym mają charakter czysto romański, a więc jednoznacznie definiują budowlę stylistycznie, tyle tylko, że ich zasięg jest ograniczony. Symbolika romańska ma charakter uniwersalny i wynika z doktryny chrześcijańskiej.
​
​Najważniejszą, chociaż trudną do zdefiniowania cechą romanizmu jest CZYSTOŚĆ FORMY. Polega ona na tym, że w budowli romańskiej i w jej elementach forma zawsze dominuje nad dekoracją, a ornament nigdy nie zaciera formy, jak to się zdarza w budowlach gotyckich.
​Okno, portal, kaplica, nawa, transept, wieża - wszystkie te elementy mają swoje czytelne miejsce w kompozycji, której tłem jest ściana.
Najbardziej charakterystyczną cechą romanizmu, jest sposób kształtowania bryły. Związane są z nim dwa pojęcia:

- ADDYCYJNOŚĆ BRYŁ oznacza, to że budynek romański składa się z prostych brył geometrycznych (prostopadłościanów, walców i półwalców) zestawionych ze sobą z wyraźnym wyróżnieniem każdej z nich (bez płynnego ciągłego przechodzenia jednej w drugą), nakrytych osobnymi dachami


- SEPARATYZM WNĘTRZ poszczególne części przestrzeni (nawy, kruchty, chóry, absydy) mieszczące się w widocznych od zewnątrz osobnych bryłach, są wyraźnie oddzielone od siebie różnicami wysokości, nadprożami, łukami, rzędami kolumn itp.
​
Zbiór pojęć i cech związanych z romanizmem

Sklepienie kolebkowe zbudowane jest z elementów przenoszących pełne obciążenie partii wyższych, musi być więc wykonane z mocnego materiału i mieć odpowiednia grubość. Jest więc ciężkie i wymaga liniowych podpór w postaci masywnych, grubych ścian.
​
Ściany nie mogą być zbytnio osłabiane, dlatego romańskie otwory są niewielkie i wąskie. Dla zwiększenia kąta wpadającej wiązki światła często stosuje się w romanizmie glify, czyli ukośne fazowanie otworów rozszerzających się na zewnątrz ścian.

Sklepienie kolebkowe umożliwia przekrycie powierzchni prostokątnej. Apsydy przekrywane półkopuła maja plan półkolisty. Sklepienie krzyżowe powstające z przecięcia dwóch sklepień kolebkowych umożliwia przekrycie powierzchni kwadratowej. Prostota form elementów składowych zmusza do komponowania bryły będącej sumą brył składowych. To z kolei decyduje o wewnętrznym podziale przestrzeni.
​
Transept oddzielający chór od korpusu nawowego, a jednocześnie część przeznaczoną dla kleru i wiernych ma znaczenie praktyczne, ale tworzy jednocześnie ramiona łacińskiego krzyża jako podstawowego schematu budowli romańskiej.

Przestrzenny, bogato zdobiony portal ułatwia wejście do świątyni, ale ma również znaczenie symboliczne, oddziela sferę sacrum od sfery profanum, dlatego najczęściej zdobiony jest scenami Sądu Ostatecznego.
​
Charakterystyczne dla romanizmu wieże kościelne nie mają odpowiednika w architekturze antycznej, pojawiły się jako istotny element budowli dopiero w IX wieku i oprócz funkcji użytkowej (dzwonnica, strażnica, klatka schodowa) symbolizują "miasto Boga" (Civitas Dei).


​​Bazylika typ chrześcijańskiej świątyni wielonawowej - plan konstrukcyjny

Plan bazyliki jest zorientowany w kierunku zachód - wschód. Od zachodniego wejścia droga prowadzi ku części wschodniej mieszczącej prezbiterium, zwykle zakończone symboliczną apsydą.
Zmiany i modyfikacje planu wynikały z różnej wielkości i pojemności kościoła, oraz jego przeznaczenia, a także z przepisów i potrzeb liturgicznych. Najważniejsze z nich to wymóg odprawiania przez mnichów codziennej mszy, a więc stwarzająca zapotrzebowanie na większa liczbę ołtarzy, oraz zezwolenie na przechowywanie relikwii na głównym poziomie kościoła i ich ekspozycji dla pielgrzymów, co skutkowało tworzeniem wieńców kaplic wokół prezbiterium, dostępnych z korytarza zwanego obejściem.
Przekrój poprzeczny budowli informuje przede wszystkim o zasadzie jej doświetlenia, oraz o sposobie organizacji przestrzeni symbolicznej.
Bazylika to budowla trzynawowa, w której niższe nawy boczne oświetlone są oknami w ścianach bocznych, natomiast wyższa nawa główna doświetlona jest przez okna przebite w ścianie podpartej kolumnadą oddzielającą nawy.
Pseudobazylika to świątynia, w której nawa główna jest nieznacznie wyższa od naw bocznych, nawy oddzielone są wysokimi podporami, a cała przestrzeń oświetlona jest przez jeden pas wysokich okien.
Bazylika emporowa to zwykle bazylika pięcionawową, w której wewnętrzne nawy boczne są spiętrzone, tworząc tzw. empory, połączone z nawą główną prześwitami arkad.
Kościół halowy to budowla o trzech nawach równej wysokości i wysokich podporach.
Kościół salowy nie ma żadnego podziału na nawy i właściwie tworzy jedną przestrzeń. Tak dzieje się na ogół w przypadku budowli małych.

System konstrukcyjny

Romański system konstrukcyjny składa się z dwóch podpór i łuku wykonanego z drobnych elementów. Wszystkie elementy łuku przenoszą ciężar elementów znajdujących się wyżej, a więc łuk musi być masywny i ciężki.
Szereg kolejnych łuków tworzy sklepienie kolebkowe, podparte szeregiem kolejnych filarów, tworzących ścianę. Sklepienie jest ciężkie i wymaga grubych ścian. Jednym ze sposobów zmniejszania ciężaru sklepienia lub jego wzmacniania jest stosowanie żeber poprzecznych zwanych gurtami. Gurty wymagają własnego podparcia, które może być pilastrem sięgającym podłoża, albo konsolą.
Siły rozporowe łuku grożą przewróceniem podpór, a więc podpora musi być masywna i ciężka, albo wzmocniona od zewnątrz trójkątną skarpą przenoszącą na grunt siły rozporowe.

Zastosowanie systemu konstrukcyjnego dla planu bazyliki



​Łuk wsparty na dwóch filarach tworzy tzw. wielka arkadę.
Odległość między dwoma filarami arkady tworzy przęsło - moduł traktu nawowego.
Jego powielenie tworzy rytmiczny podział pionowy i podział poziomy na pas arkad (i okien nawy bocznej) i górny pas ściany z oknami, zwany clerestorium.
Niższa nawa boczna ma swój dach tworzący w elewacji czytelny element podziału poziomego, ograniczając od dołu wysokość górnych okien. Na ścianie wewnętrznej nawy głównej jego odpowiednikiem jest "niezagospodarowany" pas pustej ściany nad arkadami.
Romanizm wypełnił ten pas różnie rozwiązywanym elementem - triforium.
Poniżej przedstawione są przykłady różnych rozwiązań empor i triforiów.

Podpory

W architekturze romańskiej stosowano tradycyjne podpory - filary, kolumny, lizeny i pilastry- odróżniające się od innych stylów sposobem opracowania.

Najprostszy filar ma przekrój prostokątny. Do trzonu filara mogą przylegać podpory wzmocnień sklepień - gurtów i żeber. Podpory te mogą mieć również przekrój prostokątny (lizeny i pilastry), albo będący częścią koła (pół- i ćwierćkolumny). Jeśli do filara przylegają cztery pilastry i szerokości równiej jego bokom, cały filar ma przekrój krzyżowy - jest to chyba najbardziej typowy przekrój filara romańskiego.
W zależności od rozwiązania systemu sklepiennego, przy filarze może stać kilka dodatkowych podpór a jego przekrój przybiera zwykle jedną z przedstawionych form. Zazwyczaj jednak filary romańskie nie są tak skomplikowane, jak będzie to miało miejsce w przypadku gotyckich filarów wiązkowych, w których zupełnie zaciera się forma głównej podpory.
Przekroje kolumn romańskich
Przy zastosowaniu sklepienia krzyżowego przekrywającego plan kwadratu, powstał tzw. system wiązany, w którym jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła nawy bocznej.
Co druga podpora arkady przenosi więc obciążenie przekrycia obydwu naw, musi być mocna i zwykle jest nią filar, co druga natomiast tylko ciężar przekrycia nawy bocznej i może być delikatniejsza kolumną.

Okna i przeźrocza

Otwory w budowli romańskiej są zamknięte od góry łukiem i są niewielkie, aby nie osłabiać wytrzymałości ściany, oraz (szczególnie w budowlach wczesnych) mają glify, czyli rozszerzenia zwiększające kąt wpadającej wiązki światła. Najprostsze otwory nie miały żadnej oprawy dekoracyjnej, większość jednak miała albo obramienie wykonane z innego materiału, albo profilowanie akcentujące arkadowy charakter zamknięcia. Otwory zamknięte nazywamy oknami, otwory bez zamknięcia nazywamy przeźroczami. W budowlach wczesnoromańskich przeważają otwory pojedyncze, później coraz częściej stosowane są otwory dzielone na dwa, trzy, i cztery pola. Jako element podziału stosowano zwykle podstawowy, romański motyw arkadkowy, czyli łuki podparte kolumienkami. Z podanym wcześniej zastrzeżeniem dotyczącym pojęcia triforium oznaczającego arkadkowy otwór zdobiący ścianę nawy głównej bez względu na podział, inne otwory dwupolowe nazywane są diforium, trzypolowe - triforium.

Portale

W odrózneniu od stylów wczesniejszych, portal w romanizmie spełnia - oprócz oczywistej funkcji użytkowej - funkcję symboliczną. Obydwie funkcje wpływaja na jego rozwiązanie konstrukcyjne.
Portale romańskie sa oprawą stosunkowo wąskiego przejścia przez grubą ścianę. Dla ułatwienia dojścia i skrócenia przejścia przez wąski otwór zostało ono porzerzone systemem powiększających się arkad - łuków wspieranych filarami lub kolumnami. Te stopniowo cofające się ku wnętrzy budowli filary tworzą odrzwia, a wspierane przez nie łuki tworzą archiwoltę.
Otwór portalu zwykle dzielony był belką nadprożową na prostokątne, zamykane drzwimai wejście i półkoliste pole zwane tympanonem, wypełniane oknem, rozetą lub kompozycją rzeźbiarską. W większych portalach belka nadprożowa wspierana była filarem nazywanym trumeau, dzielącym wejście na dwa otwory.
Schodkowe odrzwia i archiwolta otrzymywały bogata oprawę rzeźbiarską o charakterze abstrakcyjnego ornamentu, albo skomplikowanej rzeźby figuralnej. Tympanon wypełniała zwykle kompozycja przedstawiająca scenę Sądy Ostatecznego sprawowanego przez tronującego Chrystusa.
Portal to właściwie jeden otwór drzwiowy zamknięty uskokową arkadą, jednak w dużych świątyniach budowano zespoły kilku otworów traktowanych jako jeden portal mający wspólną oprawę rzeźbiarską (np. w kościele Saint Gilles du Gard).

Wieże

W romanizmie spotyka się dwie formy wieży wolnostojącej: okrągłą i kwadratową, przy czym okrągła związana jest z tradycją bizantyjską, kwadratowa natomiast z kręgiem pierwszego romanizmu, a więc z północną Hiszpanią i Włochami i, być może, z wpływami normańskimi.
Charakterystyczną cechą architektury brytyjskiej są kościoły okrągłowieżowe, powstające w okresie przedromańskim we wschodniej części Anglii. Miały one charakter obronny ze względu na najazdy Wikingów, ale okrągły plan wynikał z dostępności jedynie polnego kamienia, z którego trudno jest budować formy prostokątne. Wprawdzie w Anglii kościołów takich zachowało sie najwięcej, ale i w Polsce są ich przykłady (Inowłódz, Strzelno).​
Wieża jako element określający charakter budowli jest typowym elementem romanizmu północnego. Była ona symbolem nie tylko duchowej, ale i świeckiej, politycznej potęgi kościoła, akcentowanej szczególnie tam, gdzie silne były wpływy władzy cesarskiej.
Okna romańskie
Portale romańskie
Wieże romańskie

Fasady

Romański kościół jest budowlą zorientowaną, w której część wschodnia mieści prezbiterium, a oś główna prowadzi do ołtarza od umieszczonego po zachodniej stronie wejścia. Ta zasada nie obowiązuje w planie kościoła dwuchórowego, gdzie portal (portale) umieszczany był w jednej ze ścian bocznych. W pozostałych przypadkach zachodnia elewacja jest wizytówką świątyni. Słowo fasada pochodzi od włoskiego faccia, czyli twarz.
Romańskie fasady zachodnie można podzielić na trzy grupy: fasady westwerkowe, fasady wieżowe i fasady kurtynowe.

Fasada kurtynowa to cecha romanizmu południowego, przede wszystkim północnowłoskiego, ponieważ jej rodowód sięga wczesnośredniowiecznych bazylik rzymskich i architektury lombardzkiej. W tej kategorii można wyróżnić dwa typy fasad. Jedna z nich ma kształt odpowiadający przekrojowi bazyliki, z wyższym traktem środkowym i dwoma niższymi traktami naw bocznych.
W fasadach westwerkowych elementem dominującym jest potężny, kilkukondygnacyjny blok ustawiony poprzecznie do korpusu nawowego. Może on mieć formę prawdziwego westwerku, zwieńczonego wieżami
W fasadach wieżowych głównymi elementami są wieże o podziałach czytelnych w kompozycji fasady, szczególnie w jej dolnej kondygnacji.

Westwerk

Westwerk jest wynalazkiem architektury karolińskiej, ale upowszechnił się w znacznej części Europy, ponieważ był częścią świątyni mającą funkcje świeckie, związane ze sposobem sprawowania władzy przez cesarza i średniowiecznych królów.
Westwerk nie jest fasadą, czyli ozdobnym, reprezentacyjnym zamknięciem korpusu nawowego, ale odrębną budowlą o własnej konstrukcji i komunikacji, chociaż funkcjonalnie połączoną z kościołem. Skąd się wziął i do czego służył?
Średniowieczne państwo nie miało stolicy administracyjnej, a władca nie miał stałej siedziby. Westwerk był miejscem, w którym cesarz sprawował urząd, a dzięki jego otwarciu do wnętrza świątyni mógł uczestniczyć w nabożeństwie. Westwerk był również stałym symbolem władzy, mającym znaczenie przede wszystkim w czasie nieobecności cesarza. Przypominał o jego istnieniu.
Prawdziwy westwerk był budowla trzywieżową. Wieża środkowa była wyższa, dwie skrajne kryły klatki schodowe. W dolnej kondygnacji znajdowała się hala wejściowa, na piętrach zaś pomieszczenia, z których część miała wgląd przez arkady do głównej nawy kościoła. Większość westwerków została jednak przebudowana i dzisiaj wygląda inaczej.

Detale

Wbrew pierwszemu wrażeniu powagi i surowości, budowle romańskie aż roją się od dekoracji. Należą do niej całe elementy architektoniczne (triforia, ślepe galerie i arkady), abstrakcyjny detal ornamentacyjny, rzeźbiarsko opracowane detale architektoniczne (trzony kolumn, archiwolty i odrzwia portali, wsporniki arkad) i skomplikowane, narracyjne kompozycje rzeźby figuralnej (głowice kolumn, tympanony portali).

​Na zajęciach będziemy realizowali kilka tematów związanych z romanizmem m.in.:

Miłej lektury. Szkicart 2023.